بدون تردید هر یک از اعمال عبادی، اثرات اخلاقی و تربیتی خاصی برای شخص عامل به همراه دارد، همچنانکه قرآن کریم درباره نماز و اثر تربیتی آن می‌فرماید: "ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر". حج، "سفر الیاللّه" است؛ سفری که سیر و سلوک باطنی و معراج روحانی را با سیر و سفر ظاهری (آفاقی و انفسی)، پیوند میزند و با آیات و بیّنات در قلّه های بلند توحید و منارههای پر فروغ ایمان به مشعلداری هدایت یافتگان کعبه حقیقت و قافله سالاران کوی عشق، توأم میسازد و رهاورد آن، "معرفت و کمال" و رشد معنوی و تجلّی فطرت انسانی است. حج که یک برنامه تربیتی است می تواند با آموزه های جامع وسازنده خود انسان های نمونه و کاملی بپروراند ودرس ها وپیام های اخلاقی فراوان برای حج گزاران داشته باشد.
اگر حج به صورت صحیح و با محتوای دقیق ،کامل و واقعی انجام شود روح انسان را لطیف، اراده او را قوی ، نفس وی را پاک ومنزه و غرایز طغیانگر او راتعدیل و کنترل می‌کند. به عنوان نمونه پرهیز از محرمات احرام ودقت فراوان در عمل به وظایف شخص محرم، تمرین عملی در راستای ریاضت وطهارت نفس است و باعث می‌شود شخص در برابر وسوسه‌های شیطانی وخواسته‌های نفسانی مقاومت کند و این را ذخیره ای برای روزهای آتی قرار دهد. مهمترین سفارش امام صادق(ع) به حج گزاران پاکسازی درون وطهارت قلب است، چنانچه می‌فرماید: "هرگاه تصمیم به حج گرفتی دلت را از هر باز دارنده‌ای تنها برای خدا خالی ساز واز هیچ مانعی نهراس".در اینجا به بخشی از آثار تربیتی واخلاقی حج اشاره می‌شود:
حجاج به کسب فضایل ومکارم اخلاقی، برخورداری از اخلاق سالم وزیباسازی درون و تمرین اخلاق خوش در برخورد با دیگران وصبروپایداری در برابر سختیها ودشواریها می‌پردازند. نفوس خود را به زینت ایثار و ازخودگذشتگی، عطوفت ومهرورزی، ادب واحترام به دیگران، صداقت و درستی، احسان و انفاق و ... می‌آرایند. خصایص زیبایی نظیر خیرخواهی، سخاوت، گشاده دستی، تواضع، رافت، زهد وآزادگی ازهمه تعلقات را از خود به ظهور می‌رسانند.در روایتی از امام رضا (ع) به جنبه‌های مختلفی از اسرار و آثار حج اشاره شده است، آثار تربیتی و اخلاقی حج که در این روایت بدان اشاره شده است عبارتند از:
"الوفاد الی الله عزوجل": یعنی حج وارد شدن بر خداوند و به مهمانی رفتن او است و مسلم است برای ورود به حریم خداوند باید آماده شد و خود را از آلودگی‌ها پاک کرد و تمام دلبستگی‌ها و وابستگی‌های دنیوی را کنار گذاشت.
"طلب الزیاد": یعنی از خداوند طلب افزونی کنند، به این معنا که یکی از ابعاد حج رشد و افزایش هرچه بیشتر اخلاق و ارزشهای انسانی و بالا بردن سطح فهم و آگاهی است. "والخروج من کل ما اقترف العبد": یعنی خارج شدن از گناهانی که بنده بدان آلوده شده، در حالی که از گناهان گذشته توبه کرده‌اند. از دیدگاه امام رضا (ع) حج پالایشگاه روح از آلودگی های گناه است این است که اسلام برخلاف دنیای مدرن امروز، به انسان به عنوان یک وسیله و ابزار مادی نگاه نمی‌کند، بلکه به ساختار روحی و معنوی او عنایت دارد. "مع ما فیه من استخراج الاموال و تعب الابدان": در حج انسان به بذل مال موفق می‌شود و بدنش به زحمت می‌افتد. زیرا یکی از خصلتهای زشتی که انسان را از مسیر فطری و الهی به انحراف می‌کشاند "دنیامحوری" است، انسانی که تمام تلاش و آسایش خود را در راه کسب مادیات به هدر می‌دهد و در راه لذتهای زودگذر زندگی به مصرف می‌رساند، باید برنامه و مقرراتی داشته باشد که هر چند به طور موقت محور کار او را از دنیاگرایی به خداگرایی تغییر دهد. بنابراین خستگی و فرسودگی جسمی که به حاجی دست می‌دهد، جزئی از اسرار حج است و مانند همان دست اندازهایی است که در مسیر صاف جاده زندگی انسان قرار گرفته تا انسان را از خواب غفلت بیدار کند.
"حظر النفس عن اللذات": رفتن به خانه خدا و انجام اعمال حج در روح و جان افراد تاثیر می‌گذارد و هوای نفسانی را در وجود انسان کنترل می‌کند. در حقیقت حج گزار در عرصه حساس جهاد اکبر قرار می‌گیرد و خود را برای مبارزه‌ای آشکار با نفس اماره مهیا می‌کند. "ثابتا فی ذلک دائما": در این عبارت کوتاه، امام(ع) مهمترین دستاوردهای مراسم حج را بیان کرده است، این که حاجیان آن ارزشهای اخلاقی و تربیتی که در حج به دست آورده‌اند را به دست فراموشی نسپارند و آن اعمال و ارزشها را استمرار و تداوم بخشند.
